Անկեղծության ձևաբանությունը արդի հայերենում

Մի քանի օր առաջ, երեկոյան, հոգնած, ոչ մի կերպ չէի կարողանում ինձ ստիպել անջատել համակարգիչը և գնալ քնելու՝ կարծես, քնելը մի ծանր աշխատանք լիներ ու փորձեի հետաձգել այն՝ այ, մի քիչ էլ հանգստանամ՝ նոր։ Ժամանակ ձգելով աննպատակ նավարկում էի համացանցում, թերթում համակարգչիս մեջ եղած ֆայլերը, ու աչքովս ընկան ժամանակին պահպանված նկարները՝ սկսեցի նայել ու հանկարծ նկատեցի նկարներում պատկերվածներից մի քանիսի աչքերի արտահայտությունները, որ երբեք չէի նկատի այլ պարագայում՝ այնպիսի մի անկեղծությամբ էին այդ աչքերը արտացոլում իրենց տերերի ողջ կեղծավորությունը, որ ակամա ցնցվեցի ու հոգնածությունս էլ անհետացավ։

Մտա Դիմագիրք, որ կիսեմ այդ տպավորությունս, բայց երբ փորձում էի ձևակերպել, զգացի, որ ինչ-որ բան խանգարում է ինձ բառերի վերածել զգացածս։ Ստացվում էր մոտավորապես այսպես՝ Որքա՜ն անկեղծ կեղծավորություն կա մարդկանց մեջ։ Ինչքան փորձեցի խուսափել անբարեհունչ կրկնությունից, չստացվեց ու վերջը ռուսերեն ձևակերպեցի տպավորությունս՝ Сколько искренней фальши в людях։ Անցավ-գնաց, բայց ենթագիտակցորեն միշտ մտածում էի այդ իմ «բանասիրական ձախողման» մասին, ու հանգեցի այն եզրակացության, որ դա ընդամենը այն պատճառով է, որ, ի տարբերություն հայերենի, ռուսերենում неискренность բառի հետ հավասարապես օգտագործվում է фальшь փոխառությունը, ինչն էլ թույլ է տալիս ելք գտնել լեզվաբանական նման ծուղակներից։

Անցավ ևս մի քանի օր։ Պատասխանը կարծես թե գտնվել էր, սակայն ինչ-որ բան ինձ այդուամենայինիվ շարունակում էր անհանգստացնել։ Գործերով ընկած ուշադրություն չէի դարձնում ենթագիտակցության խորքից մերթ ընդ մերթ հասնող ազդանշանների վրա, բայց դրանք չէին դադարում, ու ես որոշեցի վերադառնալ խնդրին։ Ենթագիտակցությունն, ինչպես միշտ, ճիշտ էր՝ այս անգամ, արդեն արտահայտությունը ձևակերպելու անհրաժեշտությունն առաջացրած մտքից հեռացած, մեկ հայացքից գտա, թե ինչն էր զբաղեցնում միտքս այդ ամբողջ ընթացքում։

Բանն այն էր, որ իր իմաստով դրական հասկացությունը, ինչպիսին անկեղծությունն է, ձևաբանորեն ածանցված էր իր՝ նշանակությամբ բացասական հակարժեքից՝ հմմտ. կեղծ (հիմնական ձև՝ բացասական կոննոտացիա) – անկեղծ (ածանցված ձև՝ դրական կոննոտացիա)։

Ստացվում էր, որ ձևաիմաստաբանական այս միկրոհամակարգում կենտրոնական՝ ելակետային տեղը զբաղեցնում է հենց բացասական իմաստ արտահայտող բառային միավորը, մինչդեռ մտքովս անցած բոլոր հնդեվրոպական լեզուներում պատկերը տրամագծորեն հակառակն էր՝ ամենուր դրական իմաստային բեռնվածք ունեցող բառն էր իրենից ժխտական մասնիկի հավելման միջոցով ածանցում հականիշը (անգլ. sincere – insincere, ռուս. искренний - неискренний, գերմ. aufrichtig – unaufrichtig)։

Ավելին՝ հենց հայերենում անմիջապես բազմաթիվ այդպիսի դեպքեր մտաբերեցի՝ գեղեցիկ – տգեղ, տաղանդավոր – անտաղանդ և բազմաթիվ այլ զույգեր բոլոր տեսակի ժխտական մասնիկներւվ՝ էլ տ-, էլ դժ-, էլ չ-՝ ինչ ուզես. լեզվի՝ ժխտելու միջոցների ողջ հարուստ պաշարը ի սպաս էր դրված դրական, բնական, ելակետային հասկացություններից բացասական, անբնական, երկրորդական հասկացություններ հարուցելու լեզվական գործունեությանը։ Այս դեպքում էր, միայն, որ իշխող, տիրող, գլխավոր դերում էր ոչ թե դրական, այլ բացասական հասկացությունը։

Արդյո՞ք դա աշխարհի մեր լեզվական պատկերի յուրահատուկ բնորոշիչ է, որում մամլված է մեր մոտեցումը մարդկային հարաբերությունների էությանը, հանրային հարաբերություններին, թե պարզապես լեզվաբանական մի շեղածռում, մի խափանում այն խորհրդավոր և այդպես էլ չհասկացված մեքենայում, որը կոչվում է մարդկային լեզու։

Շատ կուզեի, որ երկրորդը լիներ։ Բայց միևնույն է՝ սրանից հետո ինձ հետապնդելու է այն անխուսափելի զգացողությունը, որ երբ ես անկեղծ եմ, դա ընդամենը նշանակում է, որ այս պահին ես պարզապես շեղվել եմ իմ հիմնական, մշտական (ոնց կուզեք)՝ կեղծ վիճակից, և դրա արտահայտությունն է ժխտական մասնիկի հավելումը, ինչպես արաբ քերականները կասեին՝ على أوّله։ Իսկ դու՞ք ինչ կարծիքի եք։

Շաբաթ իրիկուն, Սամվել Կարաբեկյան
--