Պետք է արդյոք մեզ ոչ հայերենով կրթություն

Մի քանի շաբաթ է, ինչ հասարակական քննարկումների ամենաթեժ թեման Հայաստանում օտարալեզու դասավանդմամբ դպրոցներ ունենալու կամ չունենալու խնդիրն է։ Նույն հասարակության մեջ խնդիրը չգիտես ինչու անպայմանորեն նույնացվում է ռուսական դպրոցների վերաբացման վախի հետ։ Սովետական անցյալն իրենն ասում է, ամեն դեպքում։ Մոտավորապես այսպիսին է ընդհանուր ֆոնը, միգուցե ես ինչ-որ մանրամասներ բաց եմ թողնում, բայց դրանք կարծում եմ էլ էական չեն, քանի որ ամեն ինչ դեռ մտադրությունների, ցանկությունների, առաջնային հայտարարությունների ու նույնքան առաջնային հակազդեցության փուլում է։ Ինձ նվազագույնը երկու խնդիր է հետաքրքրում. պետք է այսօր հայկական անկախ պետականությանը ոչ հայերենով կրթական համակարգ (ռուսերենն այստեղ արդեն մարգինալ է, թեև դրա մասին ներքևում) և ինչու է հայաստանյան հասարակության հակազդեցություն այսքան ազգայնականացված (ոչ ազգայնական)։

Նախ հակազդեցությունից. Ինչին ես տեղյակ եմ, առայժմ աշխատավայրերում քննարկումների ու հայկական թեժ ու բարձր տոնայնությամբ բանավեճերի տեսքով է, որը երբեմն տեղափոխվում է նաև սոցիալական ցանցեր, բլոգներ, պայմանավորված նրանով, թե ինչքանով են տեխնոլոգիզացված քննարկման անդամները։ Ես առնվազն մեկ խումբ գիտեմ Facebook-ում՝ ընդդեմ ռուսական դպրոցների վերաբացման, նաև ստորագրահավաքի ու ՀՀ կառավարության բաց նամակի նախաձեռնություն Blogger-ում։ Ի դեպ, ստորագրահավաքի հեղինակը, որին ճանաչում եմ, հարգում եմ, ընկերներ ենք, այժմ սովորում է ԱՄՆ-ում (հակադրությունը, կարծեմ խորհրդանշական է)։

Զարմանում եմ, ինչու է հայաստանյան հասարակությունը վախենում ռուսական դպրոցներից, թեև պատասխանն ու հիմնավորումը մոտավորապես այսպիսին է, ինչում կրկին նկատվում է սովետական (անգամ ոչ խորհրդային դրոշմը) – շատ արագ ռուսական դպրոցները ավելի որակյալ կրթություն են առաջարկելու, քան հայկականները, ուստի համատարած հոսք է սկսվելու դեպի ռուսականներ ու բոլոր հայերը սովորելու են ռուսական դպրոցներում։ Սա մեկ հիմնավորում։

Մյուսն ավելի հիմնավոր է – ռուսերենն իր հետ բերելու է ոչ միայն ռուսական մշակույթի առաջնայնություն, հայ երեխաները սկսելու են մեջբերել ասենք Պուշկինից և ոչ ասենք Նարեկացուց, այլ նաև ռուսական լեզվամտածողություն, որովհետև ռուսերենը թելադրելու է աշխարհի, շրջապատի, իրականության, գործընթացների, մի խոսքով, աշխարհընկալման ռուսական ընկալում, հայ երեխաները սկսելու են աշխարհը ռուսերենով ընկալել։ Սա, ի դեպ, շատ ավելի լուրջ խնդիր է, քան առաջին վախը, ու այն առկա է ու կարող է ձևավորվել անկախ նրանից, թե դու ռուսական դպրոցում ես սովորել, թե ոչ։

Ինձ վերջերս ավելի ու ավելի հաճախ են «խարազանում» (մտերիմ մարդկանց մասին է խոսքը, ուստի ես կատակով եմ ընդունում), թե ես այնպես եմ խոսում, կարծես նստած եմ ոչ Երևանում, այլ ինչ-որ մի տաքուկ Լոսում ու այս պրոցեսների մասնիկ չեմ, հետևաբար ինձ իրավունք եմ վերապահում «քլնգել», առանց լուծումներ առաջարկելու։ Լուծումները ես սկզբունքորեն բացահայտ տեսքով չեմ առաջարկում (թեև իմ կարծիքով առաջարկում եմ), որովհետև լուծումների վրա կարելի է «փող» կամ (c) «Մ.Յավրումյան» բրենդ աշխատել։))))) Եվ մյուս գործոնը՝ եթե գրում եմ, արդեն իսկ դա լուծում է։ Պնդումը միգուցե պարզունակ է, բայց այսպիսին է։

Հիմա, երկու այս վախերն էլ իրականում հիմնազուրկ են, կներեք, զուրկ պրագմատիկ տրամաբանությունից։ Առաջինը հայկական դպրոցների որակը բարելավելու փոխարեն առաջարկում է վարչական միջոցներով արգելակել այլ դպրոցները, երաշխիք անգամ չունենալով, որ նույն ռուսական կամ գերմանական կամ ֆրանսիական դպրոցը որակյալ է լինելու հայկականից։ Միգուցե և որակյալ չի լինելու։ Առաջարկվում է արհեստականորեն հերթական խոչընդոտը ստեղծել։ Դրա փոխարեն պիտի այնպիսի հայկական դպրոց ունենալ, որ բոլորը դեպի հայկականները ձգտեն։ Լուծումն այստեղ է, կամ դրա մոտակայքում։
Լեզվամտածողության խնդիրն ավելի լուրջ է, այն երկար քննարկումների տեղիք կտա։

Կարծում եմ, որ այն անխուսափելի է, աշխարհն արագացել է, պետք է կարողանալ սեփական լեզվամտածողությունն ինտեգրել գլոբալում։ Ուրիշ ճանապարհ չունենք, փակվելը շատ բան չի տա, առավելագույն դեպքում «բրածոյի» կվերածի, ինչպես ասենք Բուխարայի արաբերենն է։ Խնդիրն այն է, թե արդյոք մենք ուզում ենք մեզ բրածոյի դերում տեսնել։ Ես, օրինակ, չեմ ուզում, մյուսները չգիտեմ։

Աշխարհը գլոբալ եղել է միշտ, դա նոր չէ, պարզապես աշխարհագրական սահմաններն են ուրիշ եղել։ Գլոբալացումը նախ տոհմա-ցեղային տիրույթների միջև էր, հետո պետական միավորումների, պետությունների, ռեգիոնների, մայրցամաքների սահմաններում, հետո միջմայրցամաքային։ Եթե աշխարհն իմ համար սահմանափակվում է հորիզոնի ավարտով, ապա գլոբալացումը մինչև հորիզոնն է, եթե մինչև օվկիանոսի ափը, ապա մինչև այդտեղ։

Մակեդոնացու կամ արաբական արշավանքների ժամանակ աշխարհը պակաս գլոբալ չէր, քան հիմա է։ Պարզապես պիտի կարողանալ սեփականը պահել այս ընթացքում ու սեփականը թելադրել, առաջարկել, պարտադրել, համոզել մյուսներին։ Ինչու, որովհետև սեփականը քո համար թանկ է, արժեքավոր է, այն կորցնել միգուցե չես ուզում։ Եթե չես կարողանում դա անել, ուրեմն ինչ արած։ Եթե կարողանում ես, նվաճող ես, կամ էլ միջանկյալ մի տարբերակում ես՝ ասենք պարսկերեն՝ արաբական բավականին ազդեցիկ բառապաշարով։ Կամ պարսիկ, արաբների բերած կրոնով, բայց, միևնույն ժամանակ, արաբներին արաբերեն սովորեցնող քերականագետ։ Կամ ավելի հիանալի, հիասքանչ, չքնաղագույն տարբերակ՝ Բագրատունյաց թագավորություն՝ գնված արաբներից, մի երկու պնղձով որը թույլ տվեց, ասենք, Անի կառուցել։ Մի՞թե վատ տարբերակ էր սա։

Մյուս խնդիրը, պետք է հայկական պետականությանը ոչ հայերենով կրթական համակարգ։ Կարծում եմ պետք է, կախված նրանից, թե ինչպիսին է լինելու այդ համակարգը։ Խնդիրը միայն հայերեն լեզուն ու հայկական մշակույթը պահպանել կամ չպահպանելը չէ։ Գործոններն այստեղ բազմաթիվ են, ոչ հայկական դպրոց ունենալ կամ չունենալը գերագույն խնդիրը չէ այստեղ։ Ընդունում եմ, պիտի պահպանել հայերենը, զարգացնել այն, ընդլայնել կիրառման ոլորտները, որ հայատառ ու հայերեն ինտերնետը շատ ավելի ընդգրկուն լինի, կամ հայերենով տեխնիկական թարգմանությունները ծիծաղելի չհնչեն շատերի ականջներում, կամ հոդված գրելիս հայկական տերմիններ փնտրելու կամ ստեղծելու կարիք չլինի։ Բայց պարտադիր չէ, որ դա լուծենք որակյալ կրթության ու որակյալ դպրոցներ ունենալու հաշվին։ Պարզապես պիտի ավելի գիտակցված լեզվական քաղաքականություն վարել, Սերգո Երիցյանին լեզվի տեսչությունում չդնել, լեզվի տեսչությունը չընկալել որպես պատժիչ մարմին, ամեն կերպ չջանալ արևմտահայերենն ու արևելահայերենը մի ստանդարտի բերել, արևմտահայերենով հրատակել, շատ հրատարակել, ամեն կերպ խրախուսել, որ արևմտահայերը չուզենան Երևանում արևելահայերենը, ավելի շուտ արարատյան բարբառի երևանյան խոսվածքը նմանակել, մի խոսքով գիտակցել լեզվական քաղաքականություն ունենալու ու վարելու անհրաժեշտությունը։

Իսկ ինչու է ոչ հայկականը անպայմանորեն ռուսական ընկալվում, հետաքրքիրը սա է։ Մենք դեռևս չենք կարողանում մեզ դուրս պատկերացնել ռուսական քաղաքակրթական ծիրից։ Հարևան վրացիները հիանալի օրինակ են, չնայած նրանք էլ բարի պտուղը չեն։ Նրանք խորհրդային տարիները, ի տարբերություն մեզ, լուծ են ընկալում, սա թույլ է տալիս շատ արագ հրաժարվել դրանից, բայց մի բացասական կողմ ունի սա, նրանք հրաժարվում կամ խորթանում են նաև այդ լուծի ստեղծած արժեքներից, ասենք խորհրդային վրացական կինոյից։ Հայերի մոտ խորհրդային տարիները ապահով տարիներ էին, ազգը վերածնելու հնարավորություն, որը փոխհատուցվում է չափը չափազանց անցնող հայկական երախտագիտության զգացումով, ինչը բարոյական կապանքներ է դնում, «բարեգործի» նկատմամբ ամբողջ կյանքում երախտապարտ լինելու զգացում։ Սա կոտրելը բավականին դժվար է։ Այստեղ կողմոնորոշվելը բարդ է։

Ազատությունը ժամանակակից աշխարհում այլընտրանք ունենալու ու այդ այլընտրանքը ընտրելու հնարավորություն ունենալու հնարավորություն է։ Կրթական այլընտրանք, կարծում եմ, ևս պետք է։

Երեքշաբթի իրիկուն, Մարատ
--